توضیحات
دسته: ـ آیات علمي‌ قرآن چه تعداد و چند قسم است و تاثیر آن‌ها در فهم آیات چیست؟
بازدید: 1782

پرسش:

آیات علمي‌ قرآن چه تعداد و چند قسم است و تاثیر آن‌ها در فهم آیات چیست؟

˜پاسخ:

 در اینجا لازم است چند مطلب را بررسی كنیم:

الف. شمارگان آيات علمي

يوسف مروه تعداد آيات علمي قرآن را 675 آيه مي‌شمارد[1] و محمد جميل الحبال و مقداد مرعي الجواري تعداد آن‌ها را با احتساب موارد تكرار 1322 آيه مي‌شمارند[2] كه حدود 20% كل آيات قرآن را شامل مي‌شود.

برخي نويسندگان آيات علمي قرآن را در رابطه با علوم مختلف تقسيم كرده‌اند، آقاي يوسف مروّه بر آن است كه آيات در مورد علم پزشكي، 61؛ فيزيك، 63؛ كيهان‌شناسي، 100؛ زمين‌شناسي، 20؛ كشاورزي، 21؛ زيست‌شناسي (حيوانات)، 12؛ آفرينش و حيات، 36؛ جغرافيا، 73؛ هواشناسي، 20؛ شيمي، 9 و... در قرآن وجود دارد[3]. اما محمد جميل الحبال و مقداد مرعي الجواري همين اعداد را متفاوت گزارش داده‌اند. براي مثال آيات فيزيك را 138 و آيات شيمي را 11 و زمين‌شناسي را 69 مورد گزارش كرده‌اند[4].

البته به نظر مي‌رسد كه شمارگان مختلف آيات در اين مبحث براساس ديدگاه‌هاي متفاوت در مورد مباني تفسير علمي و تعريف آيات علمي است[5]. همانطور كه وابسته به نظر مفسر در مورد دلالت آيه و تطابق آن با يافته‌هاي علوم تجربي است. هر چند كه بسياري از اين تطبيق‌ها و دلالت‌ها مورد مناقشه قرار گرفته است[6]. علاوه بر آنكه نوع دلالت اين آيات يكسان نيست (ادامه همين مقاله)

ب: اقسام آيات علمي

آيات علمي قرآن، آياتي است كه اشاره‌اي به مسائل طبيعي داشته باشد، اما اين اشارات و گونه دلالت آن‌ها متفاوت است. از اين رو آيات علمي قرآن به سه بخش قابل تقسيم است:

اول: اعجازهاي علمي قرآن يعني رازگويي‌هاي علمي قرآن كه در آيات بصورت واضح آمده است و در زمان نزول آيه كسي از آن اطلاع نداشته، بلكه مدت‌ها بعد از نزول آيه مطلب علمي آن توسط دانشمندان كشف شده است[7].

مثل اشاره عملي قرآن به نيروي جاذبه[8]، حركت‌هاي خورشيد[9]، لقاح ابرها[10] و زوجيت عام موجودات[11] و مراحل خلقت انسان[12]  كه قرن‌ها بعد از نزول قرآن بشر به اين مطالب علمي دست يافت. از اين‌رو برخي مفسران قرآن اين مطالب را اعجازهاي علمي قرآن دانسته‌اند. البته ادعاهاي ديگري نيز در مورد اعجازهاي علمي قرآن شده است كه مورد نقد قرار گرفته است[13].

دوم: اشارات علمي شگفت‌آميز قرآن: برخي آيات قرآن به مطالب علمي و قوانين جهان اشاره مي‌كند كه شگفتي هر خواننده‌اي را بر مي‌انگيزد. اما از آن‌جا كه اين مطالب بصورت ديدگاه‌هاي غيرمشهور در مراكز علمي، توسط برخي دانشمندان مطرح شده بود، اعجاز علمي قرآن به شمار نمي‌آيد. بلكه نوعي مخالفت با ديدگاه‌ها و نظريه‌هاي مشهور در علوم آن عصر بشمار مي‌آيد كه شگفت‌آور است و دلالت بر عظمت علمي قرآن دارد، از آن جمله اشارات قرآن به حركت زمين[14] و پيدايش حيات از آب[15]، و ممنوعيت آميزش با زنان در حالت عادت ماهيانه[16]، ممنوعيت شرابخواري[17] و... .

سوم: اشارات علمي انديشه‌ساز قرآن: آياتى كه اشاره به آسمان، زمين، انسان، حيوانات و طبيعت مى‏كند و انسان را به تفكر در آن‌ها دعوت مى‏كند و گاهى آن‌ها را نشانه خدا و معاد مى‏شمرد. ولى مطلب شگفت‏آميز يا اعجازآميزى از ظاهر آيات قابل استفاده نيست، اينگونه آيات توجه انسان را به نمودهاى آفرينش زيباى الهى جلب مى‏كند و زمينه‏ساز رشد علمى بشر را، بويژه در علوم تجربى، فراهم مى‏سازد.

مثال: (أَفَلاَ يَنظُرُونَ إِلَى‏ الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ)[18]؛ «و آيا به شتر نظر نمى‏كنند كه چگونه آفريده شده است؟!»

و نيز در آيات 5،6، 7،10،11،13 و 14 سوره نحل به منافع حيوانات، نزول باران، رويش گياهان رنگارنگ، درياها و كشتى‏رانى در آن‌ها و فوايد غذايى و زيورآلاتى كه از آن‌ها بدست مى‏آيد، به عنوان نشانه‏هايى براى انديشمندان اشاره مى‏كند كه به آفرينشگر جهان پى مى‏برند و‌‌ سپاسگزارى مى‏كنند[19].

چهارم: گاهي از آيات قرآن كه به علم و عالمان اشاره مي‌كند و دانش‌افزايي و دانشمندان را تشويق مي‌كند[20]، بعنوان آيات علمي قرآن ياد شده است[21]. ولي به نظر مي‌رسد كه هرچند اين آيات در راستا و مقدمه آيات علمي قرآن است و در رشد علوم بشري به ويژه در ميان مسلمانان موثر بوده است، اما در زمره آيات علمي بشمار نمي‌آيد چرا كه حاوي اشارات علمي به مسائل طبيعي نيست.

ج:‌ تأثير علوم تجربي در فهم آيات قرآن

از آن‌جا كه بيش از هزار آيه قرآن به مسائل طبيعي اشاره دارد، فهم و تفسير آن‌ها ارتباطي ناگسستني با علوم تجربي دارد، همانطور كه براي رفع چالش‌هاي قرآن و علم، نيازمند آشنايي با نظريه‌هاي علوم تجربي هستيم و از همين زاويه است كه روش تفسير علمي قرآن شكل گرفته و مفسران قرآن به ويژه در يك قرن اخير كم و بيش از علوم تجربي بعنوان قرينه فهم و تفسير آيات بهره برده‌اند و گاهي اعجازهاي علمي قرآن را اثبات كرده‌اند.

البته اين مطلب نياز به روش‌شناسي خاص تفسير علمي و رعايت معيارها و دوري از تحميل و تطبيق‌هاي نابجاي نظريه‌هاي علمي اثبات نشده بر قرآن و پرهيز از استخراج علوم و تفسير به رأي دارد[22].

[1]. العلوم الطبيعية في القرآن، يوسف مروّه، ص 76 ـ 77.

[2]. العلوم في القرآن، محمد جميل الحبال و مقداد مرعي الجواري، ص 35 ـ 36.

[3]. العلوم الطبيعية في القرآن، ص 76 ـ 77.

[4]. العلوم في القرآن، ص 35 ـ 36.

[5]. ر. ك: درآمدی بر تفسیر علمي‌قرآن، پیشین.

[6]. ر. ك: «پژوهشي در اعجاز علمي قرآن» و «درآمدي بر تفسير علمي قرآن» از پیشین و نيز «تفسير علمي قرآن» ناصر رفيعي محمدي.

[7]. ر. ك: رضايي ‌اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ص 85.

[8]. رعد/ 2 و لقمان/ 10.

[9]. يس/ 38 و رعد/ 2.

[10]. حجر/ 12.

[11]. رعد/ 2، يس/ 36 و شعراء/ 7.

[12]. مومنون / 12 ـ 14، حج/ 5، غافر/ 67 و قيامت / 37 ـ 39.

[13]. ر. ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، پيشين.

[14]. ر. ك: نمل/ 89 و ... (صاحب تفسير نمونه اين مطلب را از اعجازهاي علمي قرآن مي‌شمارد، نمونه، ج 15، ص 568 ـ 569)

[15]. ر. ك: نور/ 45 و انبياء/ 30 (صاحب التمهيد اين مطلب را از اعجازهاي علمي قرآن بشمار مي‌آورد، التمهيد في علوم القرآن، ج 6، ص 36)

[16]. ر. ك: بقره/ 222، تفسير نمونه، ج 2، ص 93 ـ 94 و طب در قرآن، ص 50 ـ 51.

[17]. ر. ك:‌ مائده/ 90 ـ 91 و بقره/ 219.

[18]. غاشيه/ 17.

[19]. البته در ميان آيات 5 ـ 17 سوره نحل برخى نكات علمى شگفت‏آور نيز وجود دارد كه اينگونه مطالب به قسم بعدى ملحق مى‏شود.

[20]. ر. ك: زمر/ 9، مجادله/ 11، طلاق/ 12 و... .

[21]. يوسف مروه 64 آيه قرآن را كه علم و علما را وصف مي‌كند و آنان را تشويق مي‌كند از آيات علمي قرآن شمرده است. (العلوم الطبيعية في القرآن، ص 76 ـ 77)

[22]. ر. ك: مدخل «روش تفسير علمي قرآن» دانشنامه و درآمدي بر تفسير علمي قرآن، دكتر محمد علي رضايي اصفهاني.