توضیحات
دسته: ـ مقصود از قسم به (آسمان دارای بازگشت) در سوره‌ي طارق چیست؟
بازدید: 3609

پرسش:

مقصود از قسم به (آسمان دارای بازگشت) در سوره‌ي طارق چیست؟

˜پاسخ:
مقدمه

خداوند متعال در کتاب شريفش به آسمان دارای رجع قسم خورده است. در اينکه مراد از «رجع» در آيه‌ 11 سوره‌ طارق چيست، بين مفسران اختلاف نظر فراوانی است. گروهی از صاحب‌نظران فقط يک مصداق خاص برای آن ذکر کرده‌اند ولی برخی ديگر با ذکر مصاديق متعددی برای اين واژه، اشاره‌ قرآن به اين مصاديق را اعجاز علمي‌ قرآن قلمداد کرده‌اند. آيه‌: (وَالسَّماءِ ذَاتِ الرَّجْعِ)[1]؛ «سوگند به آسمان صاحب [باران] بازگشته!»
بحث لغوی

مادّه «رجع» بر تکرار[2] و بازگشت به حالت اوليه دلالت می‌کند[3].

نظريات و ديدگاه‌های مفسران و دانشمندان

بسياری از مفسران قديمی[4] و برخی از معاصران[5] مراد از «رجع» را باران می‌دانند و بنابراين تفسير، مراد از «سماء» در اين آيه، جّو اطراف زمين است چرا که باران از آن‌جا به زمين باز می‌گردد. علت نامگذاری باران به «رجع» به دو صورت بيان شده است:

الف) آيت الله شعرانی در اين باره می‌نويسند:

از آن جهت باران را رجع می‌گويند که بايستد باز فرو ريزد و باز بايستد[6].

ب) بسياری ديگر از مفسران و لغت‌شناسان با توجه به اين نکته که باران بازگشت همان بخار آبی است که از زمين به طرف آسمان رفته بود[7] به باران رجع می‌گويند. برخی ديگر از مفسران و نويسندگان معنای وسيعتری برای رجع در نظر گرفته‌اند و مصاديق بيشتری را برای آن ذکر کرده‌اند. مصطفی دباغ در بيانی مشابه با سخنان دکتر سمير عبدالحليم[8] مراد از آسمان را همين جوّ اطراف زمين می‌داند و می‌نويسد:  «بازگشت دو صورت دارد:

الف) بازگشت آن چيزهايی که از زمين به آسمان می‌رود مانند بخار آب، امواج راديويی و اشعه مادون قرمز [که هنگام شب به صورت حرارت به زمين بر می‌گردد.]

ب) بازگشت آن چيزهايی که از اعماق آسمان به طرف جوّ زمين می‌آيند و توسط جوّ برگردانده می‌شوند مانند اشعه ماوراء بنفش و برخی اشعه‌های غيرمريی کيهانی و شهابها»[9].

دکتر زکريا هميمی[10] و يوسف الحاج احمد[11] با اشاره به همين تفسير، آن را اعجازی علمي‌ از قرآن می‌دانند. دکتر محمد راتب النابلسی پس از اشاره به بازگشت بخار آب به صورت باران و نيز انعکاس امواج راديويی توسط جوّ زمين مصاديق ديگري از رجع را بيان می‌کند:

الف: حرکت ستارگان، سيارات و دنباله‌دارها در مدارهای خود و بازگشت آن‌ها به محل اولشان.

ب: بازگشت گازهای تشکيل‌دهنده هوا به طبيعت، مانند تبديل و تجزيه‌شدن دود ذغال توسط گياهان به اکسيژن و ديگر گازهای ضروری[12]. طلوع و غروب ستارگان، خورشيد و ماه[13] و بازگشت فصل‌های سال[14]، از ديگر تفاسيری است که در بيان معنای رجع ذکر شده است، چرا که در تمام اين موارد نوعی رفت و برگشت وجود دارد.

برخی ديگر از مفسران مراد از آسمان را آسمان معنوی دانسته‌اند و فرود آمدن فرشتگان به زمين و بردن اعمال انسان‌ها به آسمان[15] و يا اجابت دعای انسان‌ها و بازگشت آثار اعمال بندگان[16] را، رجع آسمان دانسته‌اند.

محمد ذغلول النجار پس از نقل تفسير گذشتگان درباره‌ واژه‌ «رجع» اين سؤال را مطرح می‌کند که، اگر مراد از رجع فقط باران است؛ چرا خداوند متعال نفرمود: (والسماء ذات المطر) ايشان معنای دقيق رجع را وابسته به معنای «سماء» در اين آيه می‌داند و می‌نويسند:

«اگر مقصود از آسمان در آيه همين غلاف گازی جو باشد، «رجع» به معنای بازگشت آن چيزهايی هست که از زمين به طرف آسمان حرکت می‌کند مانند بخار آب و انواع گازها و... و يا بازگشت آن چيزهايی است که از خارج جو قصد ورود به آن را دارند مانند اشعه‌های مضر خورشيدی و پرتوهای کيهانی و اگر مقصود از سماء تمام آسمان دنيا باشد که جايگاه ستارگان و سيارات است، «رجع» به معنای بازگشت اين اجرام فضايی به حالت اوليّه است، يعنی به حالت گاز و دخان که از آن تشکيل شده‌اند، چرا که بعد از پايان عمر اين اجرام، انفجاری در آن رخ می‌دهد و از هم متلاشی می‌شوند»[17].

استاد مرحوم آيت الله معرفت; سه تفسير برای اين آيه بيان می‌کنند:

در تفسير اول از رجع، بازگشت چيزهايی که از زمين به طرف آسمان بالا رفته، اراده شده است.

تفسير دوم به بازگشت فصول سال به خاطر حرکت گردش زمين و ميل محور آن اشاره دارد و اين تفسير با شکافته شدن زمين [و رويش گياهان] که در آيه بعد آمده است، سازگاری دارد.

در تفسير سوم که به نظر ايشان عميق‌تر و مخفی‌تر است مقصود از «رجع» را رجوع اعتدالين می‌دانند؛ زيرا همان‌گونه که در علم نجوم ثابت شده است، اعتدالين در هر 26 هزار سال يک دور می‌زنند و به جای اول خود باز می‌گردند و اين حرکت هر 13 سال، تغيير عظيمي‌ در پوسته زمين ايجاد می‌کند و باعث شکاف‌های عميقی در آن می‌شود که آيه‌ بعد[18] به آن اشاره دارد[19].

جمع‌بندی و بررسی

مراد از «سماء» در اين آيه ممکن است آسمان معنوی يا مادی باشد. استجابت دعاها و بازگشت نتيجه‌ اعمال انسان‌ها به خودشان می‌تواند از مصاديق رجع آسمان معنوی باشد.

اگر منظور از «سماء»، آسمان مادی باشد، هم خودش می‌تواند دارای بازگشت باشد و هم برخی چيزها را انعکاس و بازگشت دهد.
بازگشت آسمان [کرات آسمانی] به حالت دود اوليه و يا بازگشت دوباره برخی گازها به طبيعت، طلوع و غروب سيارات و ستارگان و نيز بازگشت باران و برخی امواج و اشعه‌ها به زمين و يا بازگرداندن آن‌ها به اعماق فضا می‌تواند از مصاديق رجع آسمان مادی باشد؛ پس منحصر کردن سماء به جوّ و اختصاص دادن رجع به مصداق خاصی در اين آيه، صحيح به نظر نمی‌رسد.

[1]. طارق/ 11.

[2]. مقاییس اللغة، ج 1، ص 512.

[3]. مفردات راغب، ص343 و التحقیق فی کلمات القرآن، ج 4، ص 61.

[4]. مجمع البیان، ج 10، ص 601 و روح المعانی، ج 30، ص 178.

[5]. تفسیر نمونه، ج 26، ص372 و اسرار الکون فی القرآن، ص 112.

[6]. نثر طوبی، ج 1، ص 291.

[7]. مفردات راغب، ص343.

[8]. الموسوعة العلمیة فی الاعجاز القرآنی، ص 46.

[9]. وجوه من الاعجاز القرآن، ص 145.

[10]. الاعجاز العلمي‌ فی القرآن الکریم، ص 189.

[11]. موسوعة الاعجاز العلمي ‌فی القرآن، ص 353.

[12]. آیات الله فی الافاق، ص 43 و 55.

[13]. تفسير المیزان، ج20، ص 260 و تفسیر روح المعانی، ج 30، ص 178.

[14]. نثر طوبی، ج 2، ص 37.

[15]. تفسیر قرطبی، ج20، ص 8.

[16]. التحقیق فی کلمات القرآن الکريم، ج 4، ص64.

[17]. السماء فی القرآن الکریم، ص293.

[18]. (وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ)؛ «وقسم به زمين دارای شکاف».

[19]. التمهید، ج 6، ص 107، تفکرو فی عظمة خلق الله، ص 598.